آیین یلدا در تبریز و آذربایجان شرقی

آداب و رسوم شب یلدا در تبریز و دیگر شهرهای استان آذربایجان شرقی

اقصی نقاط کشورمان دارای فرهنگ و آداب خاصی هستند که‌بعضی از این رسومات مشترک اند اما شاید نوع برگزاری آن متفاوت باشد. مثلا شب یلدا یا شب چله‌جزو مراسماتی است که‌در آخرین شب پاییز و اولین شب زمستان انجام می‌شود، اگر چه‌دیگر مثل زمان های قدیم پر رنگ نیست اما باز هم بعضی روستاها و شهرها مراسمات خاصی دارند که‌دانستن آن خالی از لطف نیست.

شب یلدا در واقع خداحافظی با عروس فصلها یعنی پاییز زیبا و شروع سفید پوش شدن زمین از نعمات خداوند است و در واقع انقلاب و دگرگونی عظیمی که‌به‌لطف و رحمت پروردگار در طبیعت رخ می‌دهد.

شب یلدا را شب چله‌هم می‌گویند که‌از زمانی که‌آفتاب پهنه‌ی آسمان را ترک می‌کند و تا طلوع آفتاب یعنی اول دی ماه‌ادامه‌می‌یابد.

در شب یلدا خانواده‌ها در خانه‌بزرگتر فامیل دور هم جمع می‌شوند و به‌شب نشینی می‌پردازند و با توجه‌به‌آداب و رسومشان شامی تدارک می‌بینند و انواع میوه‌های فصل مانند انار و هندوانه میل می‌کنند و چنانچه‌در بخش فرهنگ و هنر مجله اینترنتی فنجان اشاره‌شده‌است بعد از خوردن میوه‌و تنقلات بزرگان فامیل شروع به‌داستان سرایی می‌کنند و گاهی در میان داستان و خاطرات سری هم به‌جناب حافظ می‌زنند و برای هم فال می‌گیرند و آن را به‌فال نیک می‌گیرند و در واقع سعی می‌کنند این چند دقیقه‌را غنمیت بشمارند و از کنار هم بودن لذت ببرند و یک شب پرخاطره‌را برای خود و خانوداه‌رقم بزنند.

شب یلدا یا شب چله‌در تبریز و آذربایجان شرقی

شب یلدا در میان اقوام آذری به‌چیلله‌گجه‌سی معروف است. در گذشته‌شب چله‌با مراسمات ویژه‌ای همراه‌بوده‌است ولی امروزه‌دیگر این نوع رسوم کم رنگتر شده‌ولی تاحدی مردم سعی کنند این رسم دیرینه‌را حفظ کنند.

در شب چله‌خانواده‌ها کرسی را در منزلشان بر پا می‌کردند و از بزرگان و فامیل دعوت می‌کردند تا یک شب را به‌شب نشینی سپری کنند .علاوه‌بر اینها برگزاری مسابقات همچون تیراندازی، اسب سواری یا برگزاری مراسم جشن عروسی از جمله‌مراسمات چله‌محسوب می‌شد.

اهالی پاک و بی آلایش روستا دور کرسی می‌نشستند و به‌روایت خاطرات و داستانها می‌پرداختند و گاهی نیز فضای گرم خانه‌را با شوخی گرمتر می‌کردند. "تاپماجالارا" (معما ) و یا "بایاتیلار" دوبیتی های آذری می‌خواندند، برای هم قاچ های هندوانه‌میدادند و از میوه‌ی بهشتی انار تناول می‌کردند.

هندوانه‌نماد شب یلدا

وقتی شب چله‌فرا می‌رسد آنچه‌در ابتدا به‌ذهن میرسد هندوانه‌است هندوانه‌نماد شیرینی، خونگرمی، شادابی و سرسبزی است و مردم آذربایجان بر این نظرند که‌خوردن هنداونه‌سبب مقاومت بدن در برابر سوز و سرمای زمستان است.

یکی از رسومی که‌از قدیم تا کنون بدون هیچ تغییری باقی مانده‌است خریدن هندوانه‌برای شب یلدا است و حتی وقتی برای عروس خونچه‌ی یلدا می‌برند حتما باید هندوانه‌در کنار سایر هدیه‌ها باشد.

در شب چله‌خانواده‌ها در منزل بزرگ فامیل دور هم گرد می‌آیند و با تعریف کردن خاطرات خوب گذشته‌،خنده‌و شوخی یک شب به‌یاد ماندنی را برای خود و دیگران رقم می‌زنند و بعد از آن نوبت به‌خوردن هندوانه‌ی چله‌می‌رسد. ریش سفید خانواده‌خود را آماده‌ی بریدن هندوانه‌می‌کند و با خواندن (قادا بالامیزی ،بو گئجه‌کسدوخ) یعنی (بلایای خودمان را امشب بریدیم ) کار هندوانه‌را به‌اتمام می‌رساند.

صبح روز بعد پوست هندوانه و میوه‌های خورده‌شده‌را در آب روان و جاری ریخته‌و آن را مبارک و خوش یمن می‌دانند.

شعرخوانی شب یلدا در مجالس آذری ها

در مهمانی ها و شب نشینی ها آذری ها با خواندن شعر به‌مجالس خود رنگ و بوی خاصی می‌دهند و به‌صفا و صمیمیت مجلس رونق ویژه‌ای می‌بخشند. بزرگترها با خواندن اشعار شهریار و حیدربابایه‌سلام روزگار پرشور جوانی را یاد می‌کنند و جوانان مجلس هم در این کار پدران خود را یاری می‌کنند.

قــــاری ننه‌گئجـه‌نــاغیل دینـــده

کولک قالخوب قاپ باجانی دوینده

من قــاییدوب بیرده‌اوشــاق اولیدیم

بیر گول آچوب اوندان سورا سولیدیم

در بین عموم مردم نیز «بایاتی» ها و اشعار منظوم با تنوع بالایی رایج است که‌از جمله‌آنها می‌توان «بایاتی» زیر اشاره‌کرد:

چیله‌چیخار بایراما بیر آی قالار

پینتی آرواد قوورمانی قـــورتارار

گئدر باخار گودول ده‌یارماسینا

باخ فلکین گردش و غوغاسینا

بعد از خواندن اشعار شاعران پر آوازه‌ی کشورمان نوبت به‌فال حافظ می‌رسد ریش سفیدان خانواده، برای افراد جوان مجلس فال می‌گیرند و آرزوی خوشبختی برای جوانان مجلس می‌کنند.

رونق بازار شب چله

خانواده‌ها در واپسین روزهای پاییز برای شب چله‌هندوانه، آجیل، پشمک، انار و شیرینی می‌خرند و خود را برای این شب آماده‌می‌کنند. البته‌بازارها و مغازه‌ها هم در این چند شب فروش خوبی را تجربه‌می‌کنند. تازه‌عروس دامادها برای یکدیگر خرید چله‌می‌کنند به‌همین جهت بازار طلا و پوشاک و خشکبار داغ داغ می‌شود. البته‌در این شب نباید از حضور آجیل غافل شد چرا که‌آجیل آذربایجان از لحاظ تنوع و کیفیت بسیار معروف است.

در سال های گذشته‌از تنقلاتی همچون تخمه، پشمک و سنجد در کنار برگه‌های لذیذ زردآلو و همچنین بادام و گردو استفاده‌می‌کردند. گذشتگان همواره‌به‌میوه‌شب یلدای خود اهمیت می‌دادند و از اواخر تابستون بفکر آماده‌کردن محلی مناسب برای نگهداری خربزه و هندوانه‌بودند. آنان در اتاق هایی و در هوای آزاد این میوه‌ها را تا زمستان و شب یلدا نگهداری میکردند.

اما امروزه‌با گسترش ارتباطات و طی مسیر آسان از مناطق سردسیر به‌گرمسیر، شاهد سفره‌های شب یلدای وسیعتر و تشریفاتی هستیم به‌گونه‌ای که‌در اکثر سفره‌های شب یلدا آجیل و تنقلاتی مثل پسته، فندق مغز بادام و گردو سفره‌ها را تزیین میکند و میوه‌هایی گرمسیری همچون موز و نارگیل در کنار پرتقال و نارنگی خودنمایی می‌کنند.

رسم زیبای خوانچه‌بردن برای عروس

اما آذربایجانی ها در شب یلدا نوعروسان و خانواده‌شان را به‌شکلی خاص گرامی می‌دارند. خوانچه‌هدیه‌شب یلدای خانواده‌داماد برای تازه‌عروسان است، اما خوانچه‌چیست؟ ابتدا بگوییم آنچه‌در خوانچه‌مهم است ذوق هنری خانواده‌داماد است که‌تقدیم خانواده‌عروس خانم و شخص ایشان می‌شود تا سلیقه‌هنری خود را هم نشان دهند.

خوانچه‌که‌آذربایجانی ها آن را خوانچا می‌گویند علاوه‌بر هندوانه‌شامل هدایایی همچون پوشاک، پارچه‌حریر است. میوه، شیرینی های رنگانگ و آجیل هم در خوانچه‌جایگاهشان محفوظ است.