آشنایی با ساز چنگ

باساز چنگ بیشتر آشنا شوید... 

«چنگ» در ایتالیایی و اسپانیایی Arpa، در آلمانی Harfe، در فرانسه‌Harpe و در انگلیسی Harp خوانده‌می‌شود.

تاریخ چنگ
پیدایش چنگ از پیدایش کمان نشأت گرفته‌است؛ در اثر تیراندازی، زه‌مرتعش می‌شده‌و صدای کمی به‌گوش می‌رسیده‌است. چنگ های اولیه‌شبیه‌کمانی از نی و چوب بوده‌که‌زهی میان آن کشیده‌شده‌است.

چنگ در خاور نزدیک
منشأ و مبدأ چنگ به‌میانرودان یا همان «مزوپوتامیا» باز می‌گردد. نخستین چنگها و همینطور لیره، 3500 سال پیش از میلاد در سومر یافته‌شده‌اند. برخی از آنان در گورها و مقبره‌های سلطنتی «اور» که‌شهری باستانی در جنوب میانرودان و از شهرهای متمدن سومر و اکد بوده‌و هم اکنون یکی از مناطق باستانی پر ابهت در عراق به‌حساب می‌آید یافت شده‌اند. قدیمیترین نقش و نگار های چنگ، در پرسپولیس ایران باستان مربوط به‌500 سال پیش از میلاد و در مصر مربوط به‌400 سال پیش از میلاد دیده‌می‌شوند. شکوفایی چنگ در سرزمین پارس ها همراه‌با نوآوری آن به‌3000 سال پیش از میلاد باز می‌گردد. در 1900 سال پیش از میلاد، ایرانیان چنگهای زاویه‌دار را به‌صورت عمودی یا افقی با جعبه‌ای از صدا در آوردند.

با آغاز تاریخ مرسوم، چنگ های تنومند زاویه‌دار و عمودی نقش برجسته‌ای نزد یونانیان داشتند و در دربار ساسانیان بسیار گرامی شمرده‌می‌شدند. در اواخر دوره‌ساسانیان، چنگهای زاویه‌دار مجددا طراحی و سبکتر شدند. ولی با آنکه‌بر ظرافت و زیبایی آنان افزوده‌شد، از استحکامشان کاسته‌شد. در کتابهای فرهنگ کهن ایران باستان که‌مربوط به‌1300 تا 1600 سال پیش از میلاد است، چنگهای با ظرافت بارها و بارها به‌تصویر کشیده‌شده‌اند.

در مهری گلین که‌بین سالهای 1961 تا 1966 توسط «هلن جی کانتر» و «پناس پی دلو گاز» دو باستان شناس امریکایی در چغامیش خوزستان یافته‌شد و مربوط به‌هزاره‌چهارم قبل از میلاد و دوران عیلامیان می‌باشد یک «نوازندۀ چنگ منحنی» را نشان می‌دهد و این چنگ «6 رشته» دارد.

نقش برجسته‌های «طاق بستان» نیز نوازندگان چنگ را نشان می‌دهد که‌در قایق برای شاه‌ساسانی که‌به‌شکارگاه‌آمده‌چنگ می‌نوازند. در دورۀ ساسانیان چنگ معروفترین و محبوبترین سازها بوده‌است و در شاهنامۀ فردوسی نیز از آن فراوان نام برده‌شده‌است. «نکیسا» موسیقیدان معروف دربار خسرو پرویز در نواختن آن مهارت تام داشته‌است. در آثار طاق بستان در یک قایق 5 نوازندۀ چنگ نقاشی شده‌است. و در یک قایق که‌پادشاه‌در حال شکار است یک نوازنده‌که‌به‌احتمال قوی «باربد» می‌باشد، در حال نوازندگی است. چنگ در این زمان از «7 رشته‌تا 11 رشته» مشاهده‌می‌شود.

چنگهایی که‌در دوره‌های اخیر تاریخ بابل و آشور نقش شده‌از حیث شکل و طرز گرفتن و نواختن با چنگهای دوره‌های قدیم تفاوت بسیار دارد و بر تعداد سیمها نیز افزوده‌شده‌است. جعبۀ صوتی این نوع چنگ گاهی مستقیم و بدون انحنا و در موارد دیگر منحنی بوده‌است. طرز نواختن این ساز نیز تغییر کرده‌به‌این معنی که‌چنگ را طوری می‌گرفتند که‌سیمها تقریبا عمود بر زمین باشد. یعنی بر خلاف قدیم، که‌میلۀ چوبی به‌موازات زمین بوده، ولی سیمها عمود بر زمین نبوده‌است. نکتۀ دیگر اینکه‌در نواختن این نوع چنگ زخمه‌بکار برده‌نمی شده؛ بلکه‌آنرا با دست می‌نواختند و هر دو دست در نواختن آن دخیل بوده‌است.

انواع مختلف ساز چنگ

انواع ساز چنگ در قرن های مختلف در ایران یافت شده‌است. از جمله‌چنگ منحنی مربوط به‌قرن هفتم هجری قمری از صفی الدین عبدالمؤمن اُرُمَوی (ارومیه‌ای). تصویر چنگ در تمام آثار باستانی ایران از دوران هخامنشیان گرفته‌تا سلوکیان دیده‌می‌شود.

چنگ مثلث در اواخر قرون وسطی در اروپای غریی رایج بوده‌است. در سال 1720 در باواریا، پدال هایی در پایۀ چنگ تعبیه‌شد و این امر بر قدرت فنی چنگ افزود. در سال 1810 سباستین آرا چنگ را به‌شکل امروزی تکمیل نمود و بدین وسیله‌نواختن همۀ گامهای بزرگ و کوچک را ممکن ساخت و از آن به‌بعد چنگ در ارکستر، معمول گردید. چنگ جدید 47 تا 50 سیم و 7 پدال دارد.
گرچه‌اروپاییان مدعی ابداع چنگ های پدالی هستند و ادعا می‌کنند این چنگ ها در قرن 18 میلادی در آلمان پایه‌گذاری شده، اما همین چنگ ها نیز بر اساس چنگ های زاویه‌دار شرقی ساخته‌شده‌است.
چنگ، سازی رشته‌ای است که‌با انگشت نواخته‌می‌شود که‌تکنیک نوازندگی آن در جهان هشت انگشتی است. اما تکنیک نوازندگی آن در ایران طبق اطلاعات استخراج شده‌از مستندات باستانی، ده‌انگشتی است.

ساختمان چنگ
این ساز عبارت است از یک قاب مثلث شکل که‌ضلع عقبی، جعبۀ تقویت کننده‌صدای ساز، ضلع بالایی، به‌خطی منحنی که‌سیم ها بر روی آن ثابت می‌شوند، و ضلع جلویی، مانند ستونی استوار، نگهدارندۀ دو ضلع دیگر است.
سیم ها غالبا از رودۀ گوسفند و در اصوات بم از جنس فولاد ساخته‌شده‌اند. هر سیم یک صوت موسیقی حاصل می‌کند. تعدادشان حدود 50، همگی به‌موازات ستون جلویی کشیده‌شده‌اند. هر هفت سیم پی در پی به‌رنگهای متفاوت ساخته‌شده‌و در هفت سیم بعدی همین رنگ آمیزی عینا تکرار می‌شود. سیم ها به‌فواصل «دیاتونیک» کوک می‌شوند. مجموعۀ هفت سیم از سیم های چنگ در حالت طبیعی خود نت های «دو بمل»، «ر بمل»، «می بمل»، «فا بمل»، «سل بمل»، «لا بمل» و «سی بمل» را حاصل می‌کنند. بدین ترتیب همۀ «دو بمل»ها همرنگ، تمام «ر بمل»ها نیز همرنگ و نیز بقیه‌همرنگ ساخته‌شده‌اند.
در انتهای تحتانی جعبۀ تقویت کننده‌(ضلع نزدیکتر به‌نوازنده) جلوی پای راست 4 و جلوی پای چپ 3 «پدال» قرار دارد. هر یک از این پدال ها با فشار اول و لغزاندن آن به‌سوی شکاف اول، صدای تمام سیمهای همنام (مثلا تمام دو بمل ها یا ربمل ...) را نیم پردۀ کروماتیک بالا می‌برد (یعنی «دو بمل» را تبدیل به‌«دو» می‌کند) و هر گاه‌پدال را باز هم فشار داده‌و در شکاف دوم گیر دهیم، نت مربوطه‌باز هم نیم پردۀ کروماتیک بالا می‌رود (یعنی نت «دو» تبدیل به‌«دو دیز» می‌گردد.) به‌این ترتیب به‌کمک هر هفت پدال می‌توان تمام نت های هارپ را دو بار، و هر بار نیم پردۀ کروماتیک بالا یا پایین برد. وسعت صدای هارپ، (و فواصل کروماتیک آن، با استفاده‌از پدال) از این قرار است:

انواع ساز چنگ یا هارپ
1-«چنگ ارکستری»
2- «چنگ سنتی»
3- «چنگ باستانی»
4-«چنگ تزیینی»

که‌خود از لحاظ «شکل ظاهری» به‌«17 نوع الگو و فرم چنگ» تقسیم می‌شود:از جمله‌می‌توان از «چنگ زاویه‌دار»، «چنگ منحنی»، «چنگ ون»، «چنگ کندوگ» و «چنگ ون کنار ساسانی» و «چنگ لیر - چنگی در یونان که‌به‌شکل U است» یاد کرد.در ایران، تعداد چنگ نوازان بسیار معدود است و شاید فقط یک چنگ نواز باشد که‌به‌اجرای برنامه‌و کنسرت می‌پردازد! «عبدالعلی باقری نژاد»، استادکار ساخت آلات موسیقی و احیاگر چنگ ایرانی.